[ Pobierz całość w formacie PDF ]
LELEWEL
J
OACHIM
– historyk, teoretyk rewolucyjnego ruchu narodowo-
społecznego, polityk, ur. 21 III 1786 w Warszawie, zm. 26 V 1861 w Paryżu.
L. uczył się w warszawskim konwikcie pijarskim (1801–1804),
studiował na Uniwersytecie Wileńskim (1804–1808) historię i filologię pod
kierunkiem ks. T. Husarzewskiego i G. E. Groddecka. Samodzielną pracę
naukową łączył z działalnością patriotyczno-społeczną i polityczną. W latach
1815–1817 kierował redakcją umiarkowanie liberalnego „Tygodnika
Wileńskiego”. Jako poseł z powiatu żelechowskiego zabiegał o poszerzenie
swobód obywatelskich (np. o jawność obrad sejmowych i wolność prasy), ale
jednocześnie krytykował próby wprowadzenia przepisów kościelnych (w
zakresie instytucji małżeństwa) do prawa państwowego. W 1820 UJ przyznał
mu zaocznie doktorat; w 1821 został członkiem Tow. Przyjaciół Nauk. Uczył
historii w Liceum Krzemienieckim (1809–1811) i bibliogr. oraz historii
powszechnej na UW (1818–1822), w związku z pracą w bibliotece tego
uniwersytetu, a głównie na Uniwersytecie Wileńskim podejmując (1815–1818)
wykłady z historii, gdzie pełnił funkcję prof. historii powszechnej, historii
historiografii i metodologii historii (1822–1824). Zaangażowany w powstanie
listopadowe (sformułował hasło „za naszą i waszą wolność”), objął funkcję
ministra wyznań i oświecenia. Od 1831 przebywał na emigracji w Paryżu, od
1833 w Brukseli, uczestniczył w pracach popowstańczych środowisk
emigracyjnych. Sympatyzował z lewicą, jednak zajmował kompromisowe
podejście w zakresie reform społecznych, które podporządkowywał sprawie
wyzwolenia narodowego, gdyż łamiąc solidaryzm społeczny zaprzepaszczono
starania o uzyskanie niepodległości Polski; stąd konsekwentnie zajmował
jednoczące stanowisko między konserwatyzmem obozu A. Czartoryskiego i
radykalizmem społecznym Tow. Demokratycznego. Będąc w 1847 jednym z
założycieli Międzynarodowego Tow. Demokratycznego (m.in. razem z K.
Marksem), dystansował się od poglądów komunistycznych, a jedynie
dostrzegał nieuchronność rewolucji europejskiej, która miała przynieść Polsce
niepodległość. Uznawał wspólnotę interesów demokracji pol. oraz proletariatu
zach. Europy, jednak nie angażując się w ruchy rewolucyjne 1848. Po ich
upadku odsunął się od czynnej polityki, choć sympatyzował z pol. i
europejskimi ruchami wyzwoleńczymi. Dbając o osobistą niezależność
demonstracyjnie powstrzymywał się od wchodzenia „w cudzoziemską służbę”,
Lelewel
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
utrzymując się z nieregularnych dochodów z wydawnictw naukowych; przez
rok (1834) pełnił obowiązki prof. historii i geografii starożytnej na Wolnym
Uniwersytecie w Brukseli, jednocześnie współpracował z radykalnymi
gazetami brukselskimi (m.in. „Le Radical”, „La voix du peuple”, „Le Liberal”,
„Journal de la propagande démocratique et des intérêts polonais”). Po śmierci
uczczono L. w kraju licznymi nabożeństwami religijno-narodowymi
(katolickimi, protestanckimi, żydowskimi) w duchu zapowiadającym
powstanie styczniowe. W 1929 prochy L. złożono na wileńskiej Rossie. Na
Uniwersytet Wileński przeniesiono (zgodnie z ostatnią wolą L.) z paryskiej
Szkoły Polskiej na Batignolles jego bogaty księgozbiór.
Najważniejsze dzieła L.:
Historyka tudzież O łatwym i pożytecznym
nauczaniu historii
(Wl 1815);
Badania starożytności we względzie geografii
(Wl 1818);
Dzieje starożytne. Od początku czasów historycznych do drugiej
połowy wieku szóstego ery chrześcijańskiej
(Wl 1818);
Dzieje starożytne Indii
[...]
(Wwa 1820);
Bibliograficznych ksiąg dwoje
(I–II, Wl 1823–1826);
O
romantyczności
(Biblioteka Polska 4 (1825), 185–200);
O historii, jej
rozgałęzieniu i naukach związek z nią mających
(Dziennik Warszawski 3
(1826), 3–40, 4 (1826), 113–154, 253–299);
Historyczna parallela Hiszpanii z
Polską w XVI, XVII, XVIII wieku
(Wwa 1831);
Panowanie króla polskiego
Stanisława Augusta Poniatowskiego
(Wwa 1831, P 1839
4
);
Numismatique du
Moyen-Âge, considérée sous la rapport du type
(I–III, P 1835);
Polska
odradzająca się czyli dzieje polskie od roku 1795 potocznie opowiedziane
(Bru
1836);
Porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830–1831
(P
1840);
Dzieje Polski, które stryj synowcom swoim opowiedział
(Wr 1843);
Considérations sur l'état politique de 1'ancienne Pologne et sur l'histoire de
son peuple
(P 1844);
Rozbiory dzieł obejmujących albo dzieje, albo rzeczy
polskie [...]
(Pz 1844);
Polska wieków średnich
(I–IV, Pz 1846–1851);
Géographie du Moyen-Âge
(I–V, Bru 1850–1857);
Wykład dziejów
powszechnych
(I–IV, Wr 1850);
Polska. Dzieje i rzeczy jej
(I–XX, Pz 1855–
1864);
Trzy konstytucje polskie roku 1791, 1807, 1815 [...]
(P 1861). Dzieła L.
wydano pt.:
Wybór pism historycznych
(Wr 1950);
Wybór pism politycznych
(Wwa 1954);
Dzieła
(I–X, Wwa 1957–1972), zaś listy pt.:
Listy Joachima L.
Listy do rodzeństwa pisane
(I–II, Pz 1878–1879);
Listy emigracyjne Joachima
Lelewel
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
L.
(I–VI, Kr 1948–1956);
Nieznane listy Joachima L. z lat 1831–1846
(Ka
1961).
D
ZIEDZINY
ZAINTERESOWAŃ
. Zainteresowania naukowe L. obejmują badania
w zakresie niemal wszystkich działów historii systematycznej i jej metodologii.
W obrębie historii powszechnej (
Wykład dziejów powszechnych
) podjął
charakterystyczną dla rodzącego się neohumanizmu problematykę historii
starożytnej (
Dzieje starożytne
) oraz zagadnienia kultury Wschodu (
Dzieje
starożytne Indii [...]
), a także nowatorsko ujęte badania komparatystyczne
(
Historyczna parallela Hiszpanii z Polską w XVI, XVII, XVIII wieku
), które
traktował jako warunek niezbędny do uprawiania historii Polski postrzeganej
na tle ogólnoeuropejskiej. Dzieje Polski przedstawiał w postaci ujęć
historiozoficznych (
Considérations sur l'état politique [...]
). Zainicjował serię
wydawniczą dokumentującą dzieje Polski, począwszy od badań nad bliskim
romantyzmowi średniowieczem (
Polska wieków średnich
[...]
), do
problematyki niemal mu współczesnej (
Panowanie króla polskiego Stanisława
Augusta Poniatowskiego
;
Trzy konstytucje polskie roku 1791, 1807, 1815 [...]
;
Porównanie dwu powstań narodu polskiego 1794 i 1830–1831
) oraz wyraźnie
popularyzatorskim (
Polska odradzająca się czyli dzieje polskie od roku 1795
potocznie opowiedziane
;
Dzieje Polski, które stryj synowcom swoim
opowiedział
). Podejmując pionierską problematykę metodologiczną opracował
dzieło pt.
Historyka tudzież O łatwym i pożytecznym nauczaniu historii
oraz
O
historii jej rozgałęzieniu i naukach związek z nią mających
. Wiązały się z tym
badania z zakresu historii historiografii (m.in.
Rozbiory dzieł [...]
) oraz szeroko
pojętych nauk pomocniczych historii, jak np. numizmatyki, operując
nowatorsko kategorią typu (zbiór cech monet charakterystycznych dla danego
okresu i terytorium), wydając pomnikowe
Numismatique du Moyen-Âge [...]
,
czy geografii historycznej, szczegółowej historii kartografii i kartografii
historycznej (
Badania starożytności we względzie geografii
), aż po
monumentalną (uchodzącą dziś za dzieło klasyczne z tego zakresu
Géographie
du Moyen-Âge
), własnoręcznie przygotowując ryciny monet i map. L.
publikował także (cenione współcześnie) prace z zakresu księgoznawstwa,
bibliotekarstwa i bibliografii (
Bibliograficznych ksiąg dwoje
), podejmując
problematykę kodykologii, traktującej rps czy książkę jako „pomnik
historyczny”, oraz uwzględniając aspekt jej formy, treści i oddziaływania.
Lelewel
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
Publikował liczne recenzje, polemiki i artykuły w czasopismach niem., franc. i
ros., czym zdobył popularność także za granicą, stąd obdarzono go
członkostwem wielu towarzystw naukowych. L. wypowiadał się także w
kwestiach krytyki literackiej, opowiadając się za romantyzmem, choć
polemizował z M. Mochnackim, eksponującym genezę mentalności pol. w
mitycznych korzeniach słowiańskich i skandynawskich, a dzielił z nim
przekonanie o narodowych źródłach literatury (
O romantyczności
). W zakresie
językoznawstwa chętnie operował neologizmami, z których utrwaliły się tylko
nieliczne (np. „krajobraz”); popularyzował stosowanie litery „j” zamiast „y”.
B
ADANIA
HISTORYCZNE
I
METAHISTORYCZNE
. Na gruncie refleksji
metahistorycznej stworzył zalążki nowoczesnej historii integralnej, łącząc
podejście empiryczne (krytycyzm i obiektywizm) z interpretacją quasi-
filozoficzną (tzw. etiologika). Poszerzając tradycyjny przedmiot historii (idąc
m.in. za Wolterem) o kulturę duchową i materialną wyróżniał 3 rodzaje źródeł
historycznych: 1) tradycje, czyli podania; 2) „monumenta niepisane, czyli
pomniki nieme”; 3) „monumenta pisane” (rpsy, książki, napisy na pomnikach).
Usamodzielnienie poszczególnych działów historii opierał na wskazaniu
specyfiki działających podmiotów (pojedyncze osoby, rodziny, a zwł. naród)
oraz aspektów ich działania (historia pracy, polityki, nauki, religii). Doceniał
rolę tzw. wiedzy pozaźródłowej (poznanie źródła jest zależne od wyobrażeń i
świadomości badacza), która obejmuje wiedzę o naturze społeczeństwa i
człowieka, a także osiągnięcia w zakresie nauk pomocniczych. Rolę
postępowania filozoficznego czy kombinacyjnego upatrywał w wyszukiwaniu
złożonych związków przyczynowych (wbrew monokauzalizmowi). W
historyce postulował więc nie tylko problematykę heurystyczno-
metodologiczną (wykorzystując osiągnięcia niem. historyków, zwł. Ch. F.
Rühsa), ale także teorię poznania historycznego i filozofii historii (W. K.
Ferguson, J. J. Rousseau, J. G. Herder, I. Kant, J. G. Fichte); było to istotne w
dobie rodzącego się historyzmu operującego metodą genetyczną, a więc w
zakresie genealogii, chronologii i geografii (odpowiednio do przestrzeni i czasu
jako apriorycznych form poznania zmysłowego charakterystycznych dla I.
Kanta, którego bronił, polemizując z J. Śniadeckim). Nowatorsko akcentował
rolę czasu jako elementu konstytuującego badanie historyczne (podejście
diachroniczne). Doceniając znaczenie troski o formy i cele narracji
Lelewel
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
historycznej, włączał historię (zgodnie z ujęciami ówczesnej „nowej historii”
związanej z ruchami liberalno-demokratycznymi) w krąg problematyki
ideologicznej – zwł. w walkę o niepodległość ojczyzny czy przebudowę
stosunków społeczno-politycznych na zasadach demokratyczno-
republikańskich.
Wskazując na rolę człowieka „historycznego” jako podmiotu dziejów
przeciwstawił się finalizmowi – odwołującemu się do interpretacji
prowidentystycznej lub linearnego postępu. Uważał, że proces doskonalenia
ludzkości dokonuje się przez zindywidualizowane koleje dziejów i
poszczególnych narodów. W miejsce idealizowania „bohaterów” podkreślał
rolę sił społecznych ujmowanych w aspekcie uwarunkowań zmieniających się
ustrojów (jak Monteskiusz). Uwidoczniło się to zwł. w zakresie badań nad
historią Polski, gdzie pioniersko na gruncie pol. wprowadził podział dziejów na
okresy wg kryteriów związanych z życiem społeczno-politycznym. Traktując
demokrację jako zjawisko rodzime, gdy wszelkie formy autokratyzmu i
despotyzmu były efektem tylko relatywnie trwałych naleciałości, postulował
zgodę ponad podziałami stanowymi i powszechne braterstwo ponad
zróżnicowania stanowe. Opowiadał się za ideałem agrarnej demokracji w
formie wspólnego władania ziemią; zmiany te miały być osiągnięte przez
polubowną, choć wymuszoną przez masy reformę, nie zaś rewolucję. W
wymiarze europejskim ten model społeczno-gospodarczy miał stać się
dźwignią wyzwolenia ludów z ucisku społecznego i politycznego oraz
utworzenia nowych stosunków między narodami na zasadzie federacji.
L. włączył się w dyskusję dotyczącą źródeł kultury słowiańskiej,
opowiadając się (wbrew próbom tradycyjnego wiązania jej z mityczną kulturą
Sarmatów czy nowszym tendencjom wskazującym na jej korzenie germańsko-
skandynawskie) za jej rodzimym charakterem oraz podkreślając pierwotną
więź Polski z narodami słowiańskimi wbrew oświeceniowemu
okcydentalizmowi.
L., podobnie jak G. E. Lessing, traktował różne formy religii jako istotny
element kultury o charakterze wychowawczo-moralnym, postulując jednak
oddzielenie religii jako przedmiotu wiary od działalności naukowej. Wbrew
tradycyjnej historiografii traktował dzieje jako efekt działalności ludzkiej
wytłumaczalny na gruncie naturalnym, rozpoczynając analizę dziejów od
Lelewel
PEF - © Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu
[ Pobierz całość w formacie PDF ]